Hoewel er over de hele wereld exquise ambachtelijke tradities bestaan, is er waarschijnlijk geen enkel land dat Japan overtreft in het aantal ambachtelijke disciplines en het niveau van het daar bereikte vakmanschap. Je vindt er zeldzame uitingen van de menselijke creativiteit die in de loop der tijd zijn verfijnd. Mazda’s oog voor detail bij de constructie van zijn auto’s sluit naadloos aan op deze Japanse ambachtelijke traditie. Daarom gaan we naar Mazda’s thuishaven Hiroshima om vier mensen te interviewen uit uiteenlopende disciplines: keramiek, penseelproductie, werken met bladmetalen en het maken van matrijzen bij Mazda. Elk van deze vakmensen legt door vallen en altijd weer opstaan een vurige toewijding aan het ambacht aan de dag. We nemen hun producten onder de loep, kijken naar hun uiteenlopende opleidingsmethoden en horen hoe zij de toekomst van hun ambacht zien.
Rekiseisha: de alchemisten
Er klinkt een welgemeend “Welkom bij Rekiseisha!” als ik in het centrum van Hiroshima het bedrijf binnenloop waar al een eeuw lang oogverblindende, met bladmetaal bedekte papierwaren worden vervaardigd. Rekiseisha begon 400 jaar geleden als zwaardhandelaar en deed zijn intrede in de fijnere ambachtswereld toen zwaarden in 1876 verboden werden in Japan.
“Met veel vallen en opstaan”, vertelt creatief directeur Kazuyuki Kanetsuki, “hebben we een verkleuringsbestendig koperblad als goudvervanger ontwikkeld én een procedé om het blad op papier aan te brengen.” Hierdoor wist Rekiseisha de kosten te drukken terwijl het bedrijf zijn markt uitbreidde. Vandaag de dag produceert Rekiseisha tien soorten bladpapier – waaronder goud, platina, koper en tin – in zo’n 1300 verschillende ontwerpen. De producten worden veelvuldig toegepast voor groot- en kleinschalige wandbekledingen.
Kanetsuki is zelf de zoon van een ambachtsman van Rekiseisha en werd door de passie van zijn vader enthousiast voor het werk. “Ik wilde natuurlijk ook bij Rekiseisha werken. Ik ben opgegroeid met decoratief bladwerk en mijn vader was mijn grootste inspiratiebron. Het werk gaf hem een enorme voldoening, hij was een heel gelukkig mens.”
Kanetsuki bereikte zijn positie na zes jaar training en ervaring. Hij vertelt hoe werknemers zich dankzij on-the-job training kunnen specialiseren in een van de drie afdelingen: het aanbrengen van het bladmetaal, het aanbrengen van lijm en coatings of productafwerking. Het echte meesterschap neemt anderhalf tot tien jaar in beslag en Kanetsuki zegt dat dit opleidingssysteem iets is wat ze hopen door te geven aan komende generaties.
“Rekiseisha is er helemaal op gericht om de productlijn en productiemethoden te laten evolueren en zo tegemoet te komen aan de steeds veranderende markten. Wat mijzelf betreft,” voegt Kanetsuki toe, “ik hoop dat mijn liefde voor dit werk ooit een inspiratiebron zal zijn voor mijn eigen zoon.”
De Ancient Silk-lijn van Rekiseisha combineert bladmetaal en traditioneel Japans washi papier met een onregelmatig patroon van zijde, waardoor een zacht en rijk gestructureerd oppervlak ontstaat. De productie vereist concentratie, geduld en fingerspitzengevoel. Decoraties van bladgoud werden in Japan voor het eerst gezien rond het jaar 1600, in de huizen van de hogere samoeraiklasse.
Kumano-penselen: zijdezacht
In de penseelmakersstad Kumano in de prefectuur Hiroshima produceren 2000 mensen 80 procent van alle Japanse penselen, die worden gebruikt voor inktschilderen, kalligrafie en cosmetica. Deze vaklieden werken thuis of in kleine ateliers en maken honderden soorten penselen, variërend in prijs van een paar euro tot ruim 4000 euro.
Mijn eerste stop in Kumano is Houkodo. Tomoko Ihara, directeur van het 116 jaar oude bedrijf, vertelt me dat haar vader ingenieur bij Mazda was voordat hij in het familiebedrijf stapte. “Bij het werken met penselen ervaarde hij hetzelfde gevoel van vakmanschap dat hij eerder bij auto’s vond.”
Suikou Kagawa, hoofdpenseelmaker bij Houkodo, heeft veertig jaar ervaring en zegt dat ze, net als haar moeder, is opgeleid op de werkvloer. Ze vertelt dat het minimaal tien jaar vergt om meester-penseelmaker te worden: “Bij Houkodo leren we alle zeventig stappen door eerst aandachtig te kijken en vervolgens te imiteren.”
“Er wordt maar weinig onderwezen met woorden. We leren door te kijken en te imiteren.”
Suikou Kagawa
Hierna bezoek ik Chikuhodo, een producent van penselen voor make-upartiesten en cosmeticabedrijven. Daar ontdek ik hoe ongelijkmatige, natuurlijke penseelpunten make-up vasthouden, een zijdezachte aanraking mogelijk maken en tegelijk een prachtige afwerking creëren. Penseelmaker Tamae Suenaga is al 18 jaar bezig met het perfectioneren en ontwikkelen van “een natuurlijk gevoel voor het werken met haar”.
Juist omdat markten en cosmetische producten voortdurend veranderen, streeft ze nog steeds naar verbetering. “We ontwikkelen steeds weer nieuwe variaties op onze penselen om in te spelen op nieuwe cosmetische producten. Ik zie het als een uitdaging om mijn vaardigheden verder uit te breiden naarmate de penselen evolueren.”
De penseelindustrie in Kumano dateert uit de tijd dat rondtrekkende landarbeiders penselen meebrachten uit Oost-Japan en die aan de plaatselijke bevolking verkochten als extra inkomstenbron.
De punten van ongesneden dierenhaar zijn perfect gevormd en voelen zacht aan. Daarom wordt voor kwasten en penselen alleen de eerste haarsnede gebruikt.
Er komen geen machines aan te pas, alleen een mes en een kam om onstabiel haar te verwijderen.
Kumano-penselen zijn heel geliefd bij wereldberoemde make-upartiesten uit de filmwereld, zoals Wayne Goss and Troy Surratt.
Kuugen Arimoto: keramische kunst
“Shino-aardewerk is zacht als sneeuw”, straalt de in Hiroshima geboren en getogen keramisch kunstenaar Kuugen Arimoto. “Tot mijn 28e had ik geen enkele belangstelling voor keramiek, maar dat veranderde op slag bij de aanblik van de zachte glans van een shino-theekom van een meester-kunstenaar. Ik was meteen verkocht en vanaf dat moment wilde ik alleen nog maar dat soort kommen maken. Die ‘grootmeester’ was Arakawa Toyozo, een 20e-eeuwse pottenbakker en zowat een nationale legende. Na jaren van eindeloze concentratie en focus op zijn doel staat nu ook het werk van Arimoto tentoongesteld in de meest prestigieuze galerieën van Japan.
Shino is elegant in al zijn eenvoud. Het enige dat ervoor nodig is, is zeldzame witte mogusa-klei met witte veldspaat voor het glazuur. Alleen maar klei, één mineraal en vuur. Om zijn streven naar zachtheid te realiseren, wint en verwerkt Arimoto zijn eigen klei en veldspaat. “Jaren geleden stuitte ik tijdens een wandeling bij puur toeval op een mogusa-kleilaag. Het was vijftig ton en ik heb het allemaal naar Hiroshima laten vervoeren. Ik heb genoeg klei voor de rest van mijn leven!”
“Ik wil anderen van dienst zijn door werk te creëren dat hun plezier verschaft, zowel in Japan als in de rest van de wereld.”
Kuugen Arimoto
Arimoto is autodidact en vertrouwt misschien wel daarom op vallen, opstaan en onderzoek. Hij gebruikt een handmatig aangedreven pottenbakkersschijf, omdat hij hiermee zijn emotie en energie beter in zijn werk tot uitdrukking kan brengen. Om de warme kleur te krijgen waar shino om bekend staat, stookt Arimoto zijn oven vijf dagen lang op lage temperatuur. Zo’n zestig à tachtig procent van zijn artistieke werken vernietigt hij; alleen de mooiste stukken blijven bewaard. “Ik wil iets maken dat generaties lang blijft inspireren.” Gevraagd naar zijn doel om een kom te maken zoals de grootmeester, glimlacht hij. “Zover ben ik nog niet.”
Mazda: meester-technici
Mijn gastvrouw bij Mazda is Chiharu Saeki, technisch ingenieur op de afdeling Gereedschappen en Matrijzen. In haar researchlaboratorium vertelt Saeki over Mazda’s nieuwe opleidingsprogramma. “Het vergt matrijstechnici twintig jaar om uit te groeien tot wat wij in Japan ‘echte meesters’ noemen. Wij proberen dit terug te brengen tot vijf jaar en daarmee het vaardigheidsniveau van ons team aanzienlijk te verhogen.”
Omdat matrijzen bepalend zijn voor de vorm van iedere auto, spelen ze een cruciale rol in Mazda’s waarden van vakmanschap, kunstzinnig design en innovatie. “Het is eigenlijk heel eenvoudig: de kwaliteit van onze auto’s hangt af van de kwaliteit van onze matrijzen. En daarvoor zijn we afhankelijk van de menselijke hand en het menselijk oog.”
Ik zie hoe Saeki de vaardigheden analyseert met behulp van digitale bewegingsanalyse. Een technicus met 41 sensoren op zijn lichaam slijpt een stuk staal terwijl een bewegingscamera zijn spiergebruik, lichaamsgewichtsverdeling, inspanning, houding, armhoek en oogbewegingen meet. Zijn eindproduct, de tijd die hij nodig heeft om het af te werken en de cameragegevens worden daarna vergeleken met die van een meester-technicus met twintig jaar ervaring, zodat de opleiding kan worden aangepast.
“Wat me aantrok in de Gereedschappen en Matrijsafdeling, was het concept van ‘Soul of Motion’ en hoe dit zich manifesteerde in de kunst, vaardigheid en technologie van de matrijstechnici.” Chiharu Saeki
Een motion-capture camera meet spiergebruik, lichaamsgewichtsverdeling, inspanning, houding, armhoek en oogbewegingen.
Mazda’s nieuwe opleidingsprogramma analyseert en evalueert de kernvaardigheden van de afdeling Gereedschappen en Matrijzen: afwerkingsvaardigheid en kwaliteitscontrole.
Het programma won dit jaar de Technologieaward van de Japanse Vereniging voor Precisie-engineering.
“Onze missie in de Productiedivisie is om niet zozeer een massaproduct te bieden, maar meer iets dat zeldzaam, mooi en elegant is.”
Chiharu Saeki
Saeki vertelt me dat dit begeleidingsproces het twintigjarige opleidingstraject al heeft teruggebracht tot slechts tien jaar, terwijl het traject voor beginners en gevorderden is teruggebracht van zeven jaar tot twee. Tot nu toe werd het vaardigheidsniveau bepaald door het aantal dienstjaren en de observaties van managers. Nu is het puur gebaseerd op de kwaliteit van het werk.
Op de vraag waarom ze bij Mazda wilde werken, antwoordt Saeki: “Mijn grootvader was timmerman en thuis hadden we mede daarom bewondering en respect voor ambachtslui. En die overtuiging beweegt me er nu toe om het hoogste vakmanschap na te streven en het ‘Soul of Motion’-design getrouw uit te voeren in elke auto die we produceren. Bij Mazda is een auto niet zomaar een stuk staal, maar meer een esthetisch werk met een gevoel van vitaliteit, het is een levend geheel.”
Tekst Steve Beimel / Beeld Eric Micotto