Kalligrafie is de kunst om met penseel en inkt woorden op papier te zetten. Maar hoe is het mogelijk dat deze oude schrijftechniek heeft standgehouden, ondanks de opkomst van snellere en efficiëntere communicatiemethoden? Dankzij keyboards, smartphones, instant messaging en software die de nuances van de geschreven Japanse taal kan uitdrukken, hebben Japanners geen penseel en inkt meer nodig om hun gedachten over te brengen. Toch heeft Shodo, de kunst van het schrijven met een penseel, zijn positie behouden. Niet alleen als een van de meest gekoesterde traditionele Japanse kunsten, maar ook als tool in het moderne leven en de commercie.
“Kalligrafie is overeind gebleven dankzij de fundamentele schoonheid van de karakters”, vertelt Koji Sakamoto van het Brand Style Management-team binnen de Design Division op het hoofdkwartier van Mazda in Hiroshima. “Als je met penseel en inkt schrijft, uit je gevoelens en gevoeligheden die je niet kunt overbrengen met het gedrukte woord.”
Kalligrafie met inkt en penseel vindt zijn oorsprong in China en werd in het begin van de vijfde eeuw in Japan geïntroduceerd. Later gold het als een van de vier essentiële vaardigheden waarover beschaafde mensen dienden te beschikken: schilderen, schaken, muziek en kalligrafie.
“Shodo is een wereld van slechts twee kleuren, zwart en wit. Je creëert niet alleen met inkt, maar ook met de ruimte die je openlaat.”
KAZUO NISHIKAWA
In het hedendaagse Japan is er nog altijd veel respect en bewondering voor mensen met een mooi handschrift. Het leren omgaan met penseel en inkt is een vak op school en ouders sturen hun kinderen vaak naar bijles. Ook volwassenen kunnen Shodo-lessen volgen of een privéleraar inschakelen. Soms is het puur als hobby of persoonlijke verrijking, maar vaak komt het voort uit het praktische verlangen om de jaarlijkse nieuwjaarswens met de hand te kunnen schrijven. Warenhuizen hebben zelfs speciale kalligrafen in dienst om cadeaus te voorzien van een fraai handgeschreven bericht. En bij de betere Japanse restaurants wordt het dagmenu elke morgen met penseel en inkt op washipapier geschreven.
Iedereen kan zelf met het Japanse schoonschrift in de weer, zegt Rie Takeda, een kunstenaar die als kind Shodo leerde voordat ze meer dan twintig jaar geleden Japan voor Europa verruilde. Ze woont nu in Duitsland en combineert kalligrafie met andere media, zoals verf en collage, terwijl ze studenten van allerlei nationaliteiten ‘de weg van het penseel’ bijbrengt. Naast privé- en groepslessen biedt ze een populaire cursus aan op Domestika, het online leerplatform dat wereldwijd miljoenen deelnemers trekt.
“Je hoeft geen Japans te kennen om kalligrafie te waarderen”, vertelt ze. “De kracht van Shodo ligt in de naleving van de basisprincipes van Japanse esthetiek. Denk daarbij aan elegante lijnen, een uitgebalanceerde compositie en het doordacht gebruik van lege ruimte. Dat zijn de fundamenten van Japans design die iedereen aanspreken.”
Het zijn tevens de fundamenten van Mazda’s Kodo: Soul of Motion-ontwerpfilosofie. In de aanloop naar de lancering van Kodo in 2010 vroeg Mazda een professionele kalligraaf om afbeeldingen te maken voor de belangrijke Japanstalige concepten. “We wisten dat kalligrafie meer impact zou hebben dan iets in een gewoon lettertype”, zegt Sakamoto. “Het lanceren van een conceptlogo is als het lanceren van een auto. Het is belangrijk om een krachtige indruk te maken.”
Toen het ontwerpteam van Mazda in 2018 besloot om de kalligrafie voor Jinba Ittai te updaten, klopte het aan bij een verrassend en onverwacht talent binnen het bedrijf. Enkele teamleden herinnerden zich een eindejaarsfeest van een paar jaar terug, waar collega’s tijdens een informele talentenjacht hun kunnen hadden laten zien. Kazuo Nishikawa, hoofdingenieur bij het Technical Research Centre, was een van de deelnemers geweest. Hij opende zijn act door een groot vel papier over de vloer uit te rollen. Vervolgens gaf hij een indrukwekkend optreden met een groot penseel en inkt door in slechts enkele minuten een stukje prachtige Japanse kalligrafie te creëren.
Nishikawa genoot als kind al van kalligrafie en het was uitgegroeid tot een hobby, maar hij had er nooit iets professioneels mee gedaan. Desondanks nodigde het Brand Style-team hem uit om de nieuwe kalligrafie te maken. Sakamoto herinnert het zich nog goed: “Het was een enorm voordeel om met iemand uit het bedrijf te kunnen werken. Hij is namelijk niet alleen bedreven in kalligrafie, hij begrijpt de Mazda-designfilosofie ook door en door en gebruikt die dagelijks in zijn werk.”
Nishikawa zag een verband tussen de zes maanden durende samenwerking met het Brand Style-team en zijn dagelijkse werk als ingenieur. “Bij Mazda richten we ons bij het auto-ontwerp op het creëren van een elegante, verfijnde sfeer, waarbij we het overbodige elimineren en alleen de essentiële elementen handhaven”, zegt hij. “Kalligrafie wordt eveneens geleid door het principe van ‘minder is meer’, de esthetiek die aan de basis van traditionele Japanse kunst ligt. Die overeenkomst maakte het veel makkelijker dan ik had verwacht om te bespreken hoe je bijvoorbeeld licht en donker in balans kunt brengen, of hoe je de ruimte tussen de penseelstreken kunt gebruiken.”
De ontwerpers van Mazda hebben zich ook laten inspireren door de penseelstreken. In kalligrafie worden bepaalde penseelbewegingen tome (uitgesproken als to-meh) genoemd. Het betekent stoppen en energie verzamelen. Andere bewegingen heten harai, wat vegen of loslaten betekent. Zo straalt het zijprofiel van de Mazda CX-30 een gevoel van harai uit: het is alsof een vegende penseelstreek de opgehoopte energie van voren naar achteren duwt en daarmee een zintuiglijke beweging creëert.
Sakamoto verwacht dat Mazda auto’s “leven zal blijven inblazen”, als een voortgaande traditie. “De Japanse esthetiek die bij kalligrafie zo mooi in balans is, is precies in lijn met onze ontwerpfilosofie.”
Tekst Alice Gordenker / Beeld Alun Callendar